DEX Nedir?
RehberDEX nedir ne işe yarar? DEX çalışma sistemi, kullanımı ve avantajları hakkındaki tüm ayrıntılar burada...
DEX Nedir?
DEX olarak da bilinen merkeziyetsiz borsa (decentralized exchange), kripto para sahiplerinin fonlarının yönetimini bir aracıya ya da saklayıcıya devretmeden direkt olarak işlem gerçekleştirdiği eşler arası (P2P) piyasalardır. Söz konusu işlemler, akıllı sözleşmeler olarak adlandırılan “kendiliğinden uygulanan sözleşmelerin” kullanılmasıyla kolay bir hale getirilmektedir. DEX nedir? sorusunun yanıtını merak edenler için yapılabilecek en kısa tanımlama budur.
DEX’lerin, herhangi bir otoritenin belirli bir platformda yapılan işlemleri denetleme ve yetkilendirme ihtiyacını ortadan kaldırmak amacıyla oluşturulduğu biliniyor. Merkeziyetsiz borsalar, kripto para birimlerinin eşler arası ticaretine imkân tanıyor. Eşler arası (P2P), kripto para birimlerinin alıcılarını ve satıcılarını birbirine bağlayan bir pazaryeri manasına geliyor. Genel olarak gözetimsizdirler. Bu da kullanıcıların özel anahtarlarının kontrolünü ellerinde tuttuklarını gösteriyor.
Özel anahtar, kullanıcıların kripto para birimlerine erişim sağlamalarına imkân tanıyan bir tür gelişmiş şifreleme olarak karşımıza çıkıyor. Özel anahtarları vasıtasıyla platforma giriş yapan kullanıcılar, bunun ardından kripto bakiyelerine hemen erişim sağlayabiliyorlar. Söz konusu kullanıcıların isim ya da adres gibi herhangi bir kişisel bilgi sunmalarına gerek olmuyor. Bunun da gizliliğe önem veren kullanıcılar için muhteşem bir özellik olduğu söylenebilir.
Otomatik piyasa yapıcılar gibi likidite ile ilgili problemlere çözüm getiren yenilikler, kullanıcıları merkeziyetsiz finans alanına çekmeye katkıda bulurken söz konusu alanın büyümesine de önemli ölçüde yardımcı oluyor. DEX aggregator’lar ve cüzdan uzantıları; token fiyatlarını, takas ücretlerini ve slipajı en uygun hale getirerek merkeziyetsiz platformların büyümesine hız kazandırıyor.
DEX Ne İşe Yarar?
DEX (decentralized exchange), işlemlerin direkt olarak kripto traderları arasında gerçekleştiği eşler arası bir pazaryeridir. Merkeziyetsiz borsa (decentralized exchange), kriptonun temel imkânlarından birini yerine getiriyor: Bankalar, brokerler, ödeme işlemcileri ya da başka herhangi bir aracı tarafından yerine getirilmeyen finansal işlemleri teşvik ediyor.
Ethereum blockchainini kullanan Uniswap ve Sushiswap gibi en popüler platformlar, büyüyen DeFi araçlarının bir parçası olarak görülüyor. Bunlar, uyumlu bir kripto cüzdanından direkt olarak çeşitli finansal hizmetler sunuyor. Merkeziyetsiz kripto para borsası, traderların herhangi bir aracı olmadan emirleri yürütmelerine imkân tanımak için akıllı sözleşmelere güveniyor. Diğer yandan, merkezi platformlar ise kâr elde etmek için finansal hizmetlere dâhil olan bir banka gibi merkezi bir kuruluş tarafından yönetiliyor.
DEX’ler, kullanıcıların alım-satım platformunun arkasında yer alan akıllı sözleşmelerle etkileşime girerek direkt olarak cüzdanlarından ticaret yapmalarına olanak sağlıyor. Fonlarını koruyan traderlar, özel anahtarlarını kaybetmeleri ya da yanlış adreslere para göndermeleri halinde söz konusu fonların kaybından kendileri sorumlu oluyor.
DEX Nasıl Çalışır?
DEX (decentralized exchange), akıllı sözleşmeleri destekleyen ve kullanıcıların fonlarının gözetimini elinde bulundurduğu blockchain ağlarının üzerine inşa edilmiştir. Bu nedenle her alım-satım, bir işlem ücretine tabi oluyor. Traderlar, platformu kullanmak üzere blockchaindeki akıllı sözleşmeler ile etkileşime giriyor.
Üç temel merkeziyetsiz kripto para borsası (decentralized exchange) türü bulunuyor: Otomatik piyasa yapıcılar, emir defteri DEX’leri ve DEX aggregator’lar. Bunların tümü, kullanıcıların akıllı sözleşmeleri vasıtasıyla direkt olarak birbirleriyle ticaret yapmalarına imkân tanıyor. İlk merkeziyetsiz borsaların, merkezi olanlara benzer şekilde aynı tür emir defterlerini kullandıkları biliniyor.
Otomatik piyasa yapıcılar (AMM’ler): Likidite problemine çözüm getirmek amacıyla akıllı sözleşmelere dayanan bir otomatik piyasa yapıcı (AMM) sistemi hayata geçirildi. Söz konusu platformların oluşturulmasının arkasında kısmen Ethereum kurucu ortağı Vitalik Buterin’in merkeziyetsiz borsa (decentralized exchange) hakkındaki makalesinden kaynaklanan ilham bulunuyor. Buterin, söz konusu makalede sözleşmeleri kullanarak blockchain üzerinde alım-satımların nasıl gerçekleştirileceğini açıklamıştır.
AMM’ler, blockchain oracle’ları olarak bilinen işlem gören varlıkların fiyatını ortaya koymak üzere borsalardan ve diğer platformlarından bilgi sunan blockchain tabanlı hizmetlere güveniyor. DEX’lerin akıllı sözleşmeleri, alış ve satış emirlerini eşleştirmek yerine önceden finanse edilmiş varlık havuzlarını yani likidite havuzlarını kullanıyor.
Havuzlar, daha sonra protokolün o paritede alım-satım yapmak için talep ettiği işlem ücretlerine hak kazanan diğer kullanıcılar tarafından finanse ediliyor. Likidite sağlayıcılarının, kripto para varlıkları üzerinde faiz kazanmak için paritedeki her bir varlığın eş değerini yatırması gerekiyor. Buna likidite madenciliği deniyor. Likidite sağlayıcılarının bir varlıktan diğerine göre daha fazla yatırmaya çalışması halinde havuzun arkasında bulunan akıllı sözleşme, işlemi geçersiz hale getiriyor.
Likidite havuzlarının kullanılması, traderların emirleri yerine getirmelerine ya da izinsiz ve güvenilmez bir şekilde faiz kazanmalarına imkân tanıyor. AMM modeli, yeterli likidite olmadığı zaman “slipaj” gibi bir dezavantaja sahip oluyor. Bu nedenle platformlar genel olarak akıllı sözleşmelerinde kilitlenen fon miktarına göre (TVL/Kilitli Toplam Değer) sıralanıyor.
Emir defteri DEX’leri: Emir defterleri, belirli varlık çiftleri için varlık satın almak ve satmak üzere bütün açık emirlerin kayıtlarını topluyor. Alış emirleri, traderın belirli bir fiyattan bir varlığı satın almaya istekli olduğunu gösteriyor. Satış emirleri ise traderın belirli bir fiyattan bu varlığı satmaya hazır olduğunu gösteriyor. Alış-satış farkı, emir defterinin derinliği ve platformdaki piyasa fiyatı üzerinde belirleyici oluyor.
Emir defteri DEX’lerinin iki türü bulunuyor: Zincir üstü emir defterleri ve zincir dışı emir defterleri. Emir defterlerini kullanan platformlar, genel olarak zincir üzerinde açık emir bilgilerini tutuyor. Kullanıcıların fonları da cüzdanlarında kalıyor. Bu platformlar, traderların borç alınan fonları kullanarak kaldıraçlı pozisyon almalarına izin veriyor.
Kaldıraçlı ticaret, bir yandan ticaretin kazanç potansiyelini yükseltiyor ancak diğer yandan tasfiye riskini de artırıyor. Bunun sebebi de traderlar bahislerini kaybetseler bile geri ödenmesi gereken borç alınmış fonlarla pozisyonun büyüklüğünün artırılmasıdır.
Emir defterlerini blockchainin dışında tutan DEX platformları ise merkezi borsaların faydalarını getirmek için sadece blockchain üzerindeki işlemleri yerine getiriyor. Zincir dışı emir defterlerinin kullanılması, alım-satım işlemlerinin kullanıcılar tarafından istenilen fiyatlarla gerçekleştirilmesini güvence altına almak amacıyla borsaların maliyetleri düşürmelerine ve hızı artırmalarına katkıda bulunuyor.
Bu platformlar, kaldıraçlı ticaret sunmak için kullanıcıların fonlarını diğer traderlara borç vermelerine de imkân tanıyor. Borç verilen fonlar süreç içerisinde faiz kazanıyor. Söz konusu fonlar, aynı zamanda platformun tasfiye mekanizması tarafından korunuyor. Bu şekilde traderlar bahislerini kaybetseler bile borç verenlere ödeme yapılabiliyor.
DEX aggregator’lar: Bu platformlar, likidite ile ilgili problemleri çözüme kavuşturmak amacıyla çeşitli mekanizma ve protokolleri kullanıyor. Söz konusu platformlar, büyük emir defterlerindeki slipajı minimum seviyeye indirmek, takas ücretlerini ve kripto para birimleri fiyatlarını en uygun hale getirmek, traderlara mümkün olan en kısa süre içerisinde en iyi fiyatı sunmak amacıyla birkaç DEX’ten likidite topluyor.
DEX aggregator’ların diğer iki önemli hedefi de kullanıcıları fiyatlandırma etkisinden korumak ve başarısız işlem ihtimalini azaltmaktır. Bazı DEX aggregator’lar, kullanıcılara daha iyi bir deneyim sunmak amacıyla merkezi platformlardan gelen likiditeyi kullanıyor. Bunlar, belirli merkezi borsalar ile olan entegrasyondan faydalanarak gözetimsiz kalıyor.
DEX Nasıl Kullanılır?
Decentralized exchange olarak da karşımıza çıkan merkeziyetsiz borsa ile etkileşim kurmak için bir e-posta adresine bile ihtiyaç yoktur. Bu platformları kullanmak, herhangi bir kayıt süreci gerektirmiyor. Bunun yerine borsa ağındaki akıllı sözleşmelerle uyumlu bir cüzdana ihtiyaç vardır. İnternet bağlantısına ve akıllı telefona sahip olan herkes, söz konusu platformların sunduğu finansal hizmetlerden faydalanabiliyor.
DEX (decentralized exchange) kullanmak için ilk yapılacak olan şey kullanıcının hangi ağı kullanmak istediğine karar vermesidir. Unutulmamalıdır ki her işlem bir işlem ücretine tabidir. İkinci adım, seçilen ağ ile uyumlu bir cüzdan seçilmesi ve bu cüzdanın yerel token ile finanse edilmesidir. Yerel token, belirli bir ağdaki işlem ücretlerinin ödenmesi için kullanılan tokendır.
Kullanıcıların fonlarına direkt olarak tarayıcılarından erişim sağlamalarına imkân tanıyan cüzdan uzantıları, merkeziyetsiz uygulamalarla etkileşimi kolaylaştırıyor. Cüzdan uzantıları, diğer herhangi bir uzantı gibi yüklenebiliyor. Kullanıcıların seed phrase ya da özel anahtar vasıtasıyla mevcut bir cüzdanı içe aktarması ya da yeni bir tane oluşturması gerekiyor. Güvenlik, parola koruması ile iyice artırılıyor.
Bahsedilen cüzdanlar, aynı zamanda mobil uygulamalara sahip olabiliyor. Bu şekilde traderlar, akıllı sözleşme ağlarıyla etkileşime girmeye hazır dahili tarayıcılarla beraber gelen DeFi protokollerini hareket halindeyken bile kullanabiliyor. Kullanıcılar, birinden diğerine aktararak cüzdanları cihazlar arasında senkronize edebiliyor.
Cüzdan seçiminden sonra ağdaki işlem ücretlerini ödemek için kullanılan tokenlar aracılığıyla bu cüzdanın finanse edilmesi ve bu tokenların merkezi borsalardan satın alınması gerekiyor. Satın alma işleminden sonra kullanıcıların söz konusu tokenları cüzdanlarına çekmeleri yeterli olacaktır.
Fonların yanlış ağa taşınmamasına dikkat edilmesi büyük bir önem arz ediyor. Bu yüzden kullanıcıların paralarını doğru olana çekmeleri gerekiyor. Finanse edilmiş bir cüzdana sahip olan kullanıcılar, daha sonra açılır komut istemi vasıtasıyla cüzdanlarını bağlayabilir ya da platformun web sitesinin üst köşelerinden birinde yer alan “Connect Wallet” (Cüzdanı Bağla) butonuna tıklayabilir.
DEX Avantajları Nelerdir?
Merkeziyetsiz borsa (decentralized exchange) kullanmanın birçok avantajı bulunuyor.
Token kullanılabilirliği: Merkezi borsaların tokenları ayrı ayrı incelemeleri ve listelemeden önce yerel düzenlemelere uygun olup olmadıklarını kontrol etmeleri gerekiyor. Merkeziyetsiz borsalar ise üzerine inşa edildikleri blockchainde piyasaya sürülen herhangi bir tokenı bünyesinde bulundurabiliyor. Bu da yeni projelerin büyük bir ihtimalle merkezi olanlarda mevcut olmadan önce bu platformlarda listeleneceği manasına geliyor. Sonuç olarak yatırım yapmak isteyen kişiler, söz konusu projelere mümkün olduğunca erken girebiliyor.
Anonimlik: Kullanıcılar, bir kripto para birimini diğer kripto para birimi ile takas ettiklerinde anonimlikleri korunuyor. Merkezi borsaların aksine kullanıcıların KYC (Know Your Customer/Müşterini Tanı) olarak bilinen standart bir tanımlama sürecinden geçmeleri gerekmiyor. KYC, kullanıcıların ad ve soyadları ile devlet tarafından verilmiş kimlik belgelerinin bir fotoğrafı gibi kişisel bilgilerinin toplanmasını içeriyor. Bu durumda DEX’ler, tanınmak istemeyen birçok kullanıcı için cazip hale geliyor.
Düşük güvenlik riski: Fonlarını saklayan tecrübeli kripto para kullanıcılanın, DEX’lerin kullanımı ile saldırıya uğrama ihtimali daha düşük oluyor. Fonlarını koruyan traderlar, yalnızca diledikleri zaman platform ile etkileşimde bulunuyorlar. Platformun saldırıya maruz kalması halinde sadece likidite sağlayıcıları risk altına giriyor.
Düşük karşı taraf riski: Bir işleme katılan diğer tarafın, anlaşmanın kendisine düşen bölümünü yerine getirmemesi ve sözleşmeden doğan yükümlülüklerini uygulamaması halinde ortaya çıkıyor. DEX’lerin aracı olmadan çalışması ve akıllı sözleşmelere dayalı olması nedeniyle söz konusu tehlike ortadan kalkıyor.
