Kripto Ticaretinin Kralı: Merkezi Olmayan Borsalar (DEX) Nedir?
Rehberİşlemlerin doğrudan kripto yatırımcıları arasında gerçekleştiği eşler arası bir pazar yeri olan merkeziyetsiz borsa (DEX) hakkında merak edilenler burada…
Merkeziyetsiz borsaların (DEX'ler) kripto alanındaki rolünü anlamak için bunu daha tanıdık bir finansal düzen olan hisse senedi piyasası bağlamında düşünebilirsiniz. Bir hisse senedi satmak istemeniz halinde bunu sizden satın alacak başka bir tarafın olması gerekiyor. Bununla birlikte fiyat üzerinde anlaşmak için söz konusu kişi veya kurum ile bağlantı kurmanız önem arz ediyor. Bu tür işlemler için kullanılan piyasaya "borsa" deniyor.
Örneğin; ABD, New York Borsası (NYSE) ve NASDAQ olmak üzere dünyanın en büyük iki borsasına sahiptir. Bu borsalar; bireylerin, varlıklar (nakit para ve hisse senetleri) arasında kolay ve sorunsuz bir şekilde takas yapmalarına imkân tanıyor. Kripto alanında da nakit parayı kripto para birimleriyle, hatta bir kripto para birimini diğeriyle takas etmek isteyen traderları eşleştirmek üzere aracı işlevini gören bir dizi benzer kurum bulunuyor. Binance, bu model üzerine inşa edilmiş en büyük merkezi borsadır.
Merkeziyetsiz borsalar ise aracıları ortadan kaldıran ve kullanıcıların daha doğrudan, eşler arası bir şekilde işlem yapmalarına olanak sağlayan farklı bir model kullanıyor. Bunu yapmanın birkaç yolu olasa da çoğu merkeziyetsiz borsa, akıllı sözleşmeler ile desteklenen ve kullanıcı varlık havuzlarının başkalarına coin ve tokenlerini takas etmeleri için likidite sağladığı otomatik piyasa yapıcı (AMM) sistemini kullanıyor. Bu, kullanıcılara piyasadaki neredeyse tüm dijital varlıklara erişim imkânı sunduğu için merkeziyetsiz finans (DeFi) endüstrisinin önemli bir parçası haline geliyor.
Merkeziyetsiz Borsa (DEX) Nedir?
Merkeziyetsiz borsalar (DEX'ler); kripto para yatırımcılarının, fonlarının yönetimini bir aracıya veya emanetçiye devretmeden doğrudan işlem yaptıkları eşler arası pazar yerlerini ifade ediyor. Bu işlemler; kodla yazılmış, kendiliğinden uygulanan anlaşmaların yani "akıllı sözleşmeler"in kullanımı ile mümkün oluyor.
Buradan hareketle yatırımcıların emirleri bir aracı olmadan gerçekleştirmelerine imkân tanımak için merkeziyetsiz borsalar tarafından akıllı sözleşmelere güvenildiğini ifade edebiliriz. DEX'ler; bankalar, brokerlar, ödeme işlemcileri veya diğer kurumlar gibi aracıların yerine blockchain tabanlı akıllı sözleşmeleri koyuyor.
Merkeziyetsiz borsalar; kullanıcıların, ticaret platformunun arkasındaki akıllı sözleşmelerle etkileşime girerek doğrudan cüzdanlarından alım satım yapmalarına izin veriyor. Kendi fonlarını koruyan yatırımcılar, özel anahtarlarını kaybetmek veya yanlış adreslere fon göndermek gibi hatalar yapmaları halinde fonlarını kaybetmekten sorumlu oluyorlar.
DEX'ler, kısacası kullanıcıların bir blockchain üzerinde kripto paralar arasında kolayca takas yapmalarını sağlamak içindir. DEX'lerin merkeziyetsiz yönü de hiçbir şirketin bunun nasıl yapıldığını kontrol etmemesi ve hiçbir zaman kullanıcıların varlıklarına sahip olmamasıdır.
DEX Kullanımıyla İlişkili Riskler Nelerdir?
Merkeziyetsiz borsa (DEX) kullanımı, kullanıcıların farkında olmaları gereken bazı riskler taşıyor. İşte DEX kullanımıyla ilişkili bazı riskler:
- Güvenlik riskleri:
Merkeziyetsiz borsalar, tüm tehditlere karşı tamamen bağışık değildir. Varlıkları üzerinde daha fazla kontrol sahibi olan ve onların güvenliğinden sorumlu olan kullanıcılar, DEX'leri akıllıca kullanmak için hem tehditleri açıkça tanımlamalı hem de özel anahtarlarını ve şifrelerini güvenli bir şekilde sakladıklarından ve en iyi güvenlik uygulamalarını takip ettiklerinden emin olmalıdırlar. Kullanıcılar, aksi takdirde varlıklarını kaybetme riskini göze almalıdırlar. Bu noktada kullanıcıların kendi mülkiyetlerindeki varlıkların yönetimi için sorumluluk almak isteyip istemedikleri önemlidir.
- Likidite riskleri:
Merkeziyetsiz borsalar, likiditeden kaynaklanan risklere karşı savunmasızdır. Likidite, belirli bir borsada işlem gören tüm finansal araçlar ve varlıklar için önemli bir gerekliliktir. DEX'ler, merkezi borsalara kıyasla sınırlı likiditeye sahiptir. Bu da kullanıcıların istedikleri fiyat veya hacimde işlem yapamayabilecekleri anlamına gelir. Bunun nedeni ise DEX'lerdeki işlem hacminin, merkezi borsalara kıyasla nispeten düşük olmasıdır. Aynı zamanda, genel kripto ekonomisinin kapsamı, DEX'lerdeki işlem hacminin artmasını sağlayacak şekilde genişlememiştir.
- Akıllı sözleşme riskleri:
DEX'ler, alım satımları otomatik olarak gerçekleştiren akıllı sözleşmeler üzerine inşa edilmiştir. Bu sözleşmeler, fon kaybına yol açabilecek hatalara karşı savunmasızdır. Akıllı sözleşmeler, açık kaynak kodlu ve şeffaftır yani herkes bunları inceleyebilir ve denetleyebilir. Bu, söz konusu sözleşmelerin bilgisayar korsanları tarafından istismar edilebilecek hatalar ya da güvenlik açıkları içermesi riskinin her zaman mevcut olduğu anlamına gelir. Kullanıcılar, akıllı sözleşmelerle ilişkili risklerin farkında olmalı ve bir DEX kullanmadan önce bunların nasıl çalıştığını anlamalıdırlar.
- Token riskleri:
Merkeziyetsiz borsalar, herkesin herhangi bir token için piyasa oluşturmasına imkân tanır. Bu da kullanıcıların düşük kaliteli ya da kötü niyetli tokenlere maruz kalabilecekleri anlamına gelir. Kullanıcılar, DEX'lerde ticaret yaparken dikkatli olmalı ve herhangi bir işlem yapmadan önce tokenleri araştırmalıdırlar.
- Sınırlı destek:
Merkeziyetsiz borsaların alım satım için sınırlı desteği vardır ve kullanıcılar, herhangi bir sorunla karşılaştıklarında yardım alamayabilirler. Kullanıcılar, DEX'lerdeki sınırlı desteğin farkında olmalı ve herhangi bir işlem gerçekleştirmeden önce platformu nasıl kullanacaklarını anlamalıdırlar.
- Düzenleyici risk:
DEX'ler, düzenlenmesi zor olan merkeziyetsiz ağlar üzerine inşa edildikleri için düzenleyici bir belirsizlik ile faaliyet göstermektedir. Sonuç olarak, düzenleyicilerin DEX'lere baskı yapma riski her zaman vardır. Bu da borsanın kapanmasına veya kullanıcılar için fon kaybına neden olabilir.
DEX'ler İşlemlerin Güvenliğini Nasıl Sağlar?
Merkeziyetsiz borsalar (DEX'ler) işlemlerin güvenliğini çeşitli şekillerde sağlar. İşte DEX'lerin işlemlerin güvenliğini sağlama yollarından bazıları:
- İşlemlerin şeffaflığı ve doğrulanabilirliği:
Bir DEX üzerindeki tüm işlemler, halka açık bir blockchain'e kaydedilir. Bu, tam şeffaflık sağlamasının yanı sıra herhangi bir kullanıcının işlemlerin meşruiyetini doğrulamasına imkân tanır ve böylece sisteme olan güveni artırır.
- Kullanıcıların kendi varlıkları üzerindeki kontrolü:
Kripto paranın temel ilkelerinden biri, "Özel anahtar sende değilse kripto para senin değildir!" şeklindedir. DEX'ler, kullanıcıların özel anahtarları üzerinde kontrol sahibi olmalarını sağlayarak bunu destekler ve kullanıcıların varlıkları üzerinde her zaman tam mülkiyete ve kontrole sahip olmalarını mümkün kılar.
- Düşük karşı taraf riski:
Merkezi borsalarda kullanıcılar, borsanın kötü niyetli veya ihmalkâr davranması riskine maruz kalır ve bu da potansiyel olarak fon kaybına yol açar. DEX'ler, aracılara olan ihtiyacı ortadan kaldırdıkları için bu riski önemli ölçüde azaltır.
- Sansüre karşı direnç:
Merkeziyetsiz yapıları göz önüne alındığında; DEX'ler, tek bir varlık tarafından yönetilmez. Bu da onları hükûmet müdahaleleri gibi dış baskılara karşı dirençli hale getirerek sürekli ve kesintisiz ticaret faaliyetleri sağlar.
- İzin gerektirmeyen erişim:
Merkeziyetsiz borsalar, izin gerektirmeyen erişim sunar. DEX'ler, genellikle AML/CFT ve yaptırımlara uyum programlarına sahip birçok merkezi borsadan farklı olarak kişisel bilgilerin verilmesini zorunlu kılmaz. Bu, kullanıcıların anonim olarak işlem yapabilmelerini sağlar ve kimlik hırsızlığı ya da diğer güvenlik ihlâlleri riskini azaltır.
DEX Kullanımıyla İlgili Ücretler Nelerdir?
Merkeziyetsiz borsalar (DEX'ler), işlemleri, merkezi muadillerine kıyasla daha hızlı ve ucuz bir şekilde tamamlamayı amaçlıyor. Bunu da merkezi borsalarda işlem ücretlerinden pay alan aracı kurumları devre dışı bırakarak yapıyor. DEX kullanımıyla ilişkili ücretlerden bazıları şunlardır:
- Ağ veya gas ücretleri: Blockchain'deki bir işlemi işlemek ve doğrulamak için madencilere ödenen ücretlerdir. DEX'te yapılan her işlem için blockchain'e ödenen bir ağ veya gas ücreti vardır.
- İşlem ücretleri: DEX'ler, her işlem için ücret alıyor. Bu ücretler, hem DEX'e hem de blockchain'e bağlı olarak değişiyor. Genel olarak DEX'ler, merkezi borsalardan daha düşük işlem ücretlerine sahip olma eğilimindedir. Örneğin; 2021 yılının sonlarında Uniswap, 100,000 dolarlık işlem için yüzde 0,05 işlem ücreti alıyordu. Binance, Coinbase ve Kraken ise sırasıyla yüzde 0,1, yüzde 0,2 ve yüzde 0,2 oranında ücret alıyordu.
En Popüler DEX Platformları Hangileridir?
Piyasada çeşitli merkeziyetsiz borsalar (DEX'ler) bulunmaktadır. Bunların popülerliği, blockchain'e ve kullanıcı sayısına bağlı olarak değişmektedir. İşte en popüler DEX platformlarından bazıları:
- Uniswap: Ethereum blockchain üzerine inşa edilmiş merkeziyetsiz bir borsadır. AMM tabanlı DEX modelini popüler gale getirmiştir. İşlem hacmi açısından en büyük DEX'tir ve çok çeşitli işlem çiftleri sunar.
- PancakeSwap: BNB Smart Chain (BSC) üzerine inşa edilmiş merkeziyetsiz bir borsadır. BNB Smart Chain üzerindeki en büyük DEX'tir ve çok sayıda işlem çifti sunar.
- Curve Finance: Ethereum blockchain üzerine inşa edilmiş merkeziyetsiz bir borsadır. Stablecoin alım satımında uzmanlaşmış, düşük slipaj ve düşük ücretler sunan bir DEX'tir.
- Covo: Kripto para ticareti için 50X'e kadar kaldıraç sunan merkeziyetsiz bir borsadır. Nispeten yeni bir DEX olsa da yüksek kaldıraç oranı dolayısıyla popülerlik kazanmıştır.
- dYdX: Ethereum blockchain üzerine inşa edilmiş merkeziyetsiz bir borsadır. Marj ticareti konusunda uzmanlaşmış ve çok çeşitli işlem çiftleri sunan bir DEX'tir.
- SushiSwap: Ethereum blockchain üzerine inşa edilmiş merkeziyetsiz bir borsadır. Uniswap'in fork'u olan SushiSwap, kullanıcılarına birçok işlem çifti sunar.
- Bancor: Merkeziyetsiz otonom organizasyon (DAO) tarafından denetlenen Bancor, Ethereum blockchain üzerine inşa edilmiştir. Mevduat sahiplerini geçici kayıplara karşı koruyan bir sisteme öncülük etmektedir.
Merkeziyetsiz borsalar, hızlı bir şekilde kripto para ekosisteminin belkemiği haline geliyor. DEX'lerle ilişkili doğal gizlilik ve güvenlik; bu platformları, likidite yaratarak varlıklarından ödül kazanmak isteyen çoğu kripto para yatırımcısı ve perakende kullanıcı için cazip bir seçenek haline getiriyor.
