Merkez Bankası Dijital Para Birimi (CBDC) Nedir?
RehberCBDC nedir? CBDC çalışma sistemi, çeşitleri ve avantajları ile ilgili tüm merak edilenler burada…
CBDC Nedir?
Merkez bankası dijital para birimi (CBDC), herhangi bir merkez bankası tarafından piyasaya sürülen, kripto para birimine benzer bir dijital token olarak karşımıza çıkıyor. Açılımı Central Bank Digital Currency olan CBDC, piyasaya sürüldüğü ülkenin itibari para biriminin değerine sabitleniyor. Bunu aslında itibari para biriminin dijital versiyonu olarak tanımlayabiliriz. CBDC nedir? sorusunun yanıtı özetle bu şekildedir.
Çok sayıda ülkenin CBDC geliştirdiği ve hatta bazılarının bunları uygulamaya geçirdiği biliniyor. Birçok hükümet, dijital para birimlerine geçişin yollarını arıyor. Bu yüzden bunların ne olduğunu ve toplum için ne ifade ettiğini anlamak kritik bir önem arz ediyor.
İtibari para; altın ya da gümüş gibi fiziksel bir emtia tarafından desteklenmeyen, devlet tarafından piyasaya sürülen bir para birimi olarak nitelendiriliyor. Bu, ürün ve hizmet alışverişinde kullanılabilecek bir ulusal para türü olarak kabul ediliyor. İtibari para, geleneksel olarak banknot ve madeni para şeklinde kullanıma sunuluyordu fakat teknolojiyle birlikte hükümetlerin ve finans kuruluşlarının fiziksel itibari parayı “bakiyelerin ve işlemlerin dijital olarak kaydedildiği kredi tabanlı bir model” ile tamamlamalarına imkân tanındı.
Fiziksel para birimi hala geniş ölçüde kabul ediliyor ancak gelişmiş ülkelerden bazılarında fiziksel para biriminin kullanımı önemli bir düşüş gösterdi. Bu trend, Covid19 pandemisi esnasında hız kazandı.
Kripto para birimi ve blockchain teknolojisinin ortaya çıkması ve gelişmesinin ardından nakitsiz toplumlara ve dijital para birimlerine yönelik ilgi daha da arttı. Dünya genelindeki hükümetler ve merkez bankaları, bu yüzden devlet destekli dijital para birimlerini kullanma ihtimalini inceliyor. Söz konusu para birimlerinin, kendilerini kullanıma sunan hükümetlerin tam desteğine ve inancına sahip olacağı ifade ediliyor.
Dünyanın dört bir yanındaki hükümetlerin test ettiği yeni bir para birimi türü olan CBDC’yi kabul görmüş para birimlerinden ayıran şey; potansiyel olarak ödeme verimliliğini artırmak ve maliyetleri düşürmek için bunun yeni bir ödeme teknolojisi yani tipik olarak bir blockchain kullanabileceğinin düşünülmesidir. Bu yeni para birimi türünün şu anda gelişiminin başlarında olduğunu söyleyebiliriz.
Birçok ülke bu fikri henüz keşfetmeye başlarken Çin, “Dijital Yuan” için pilot testler yapıyor. Her ülke kendi yaklaşımına sahip gibi görünüyor. Birkaç CBDC, orijinal kripto para birimi olan Bitcoin’in altında yatan aynı genel ilkelere ve blockchain teknolojisine dayanıyor.
Blockchain teknolojisi, birkaç farklı varlık tarafından işlem geçmişinin bir kopyasının tutulmasına imkân tanıyor. Bu şekilde dağıtılan geçmiş, tek bir varlık tarafından kontrol edilmemiş oluyor. Çok sayıda ülkenin bu teknolojiden ilham alan CBDC’leri denediği görülüyor.
Venezuela hükümeti, 2018 yılında kendi kripto para birimi olan “Petro”yu kullanıma sunarak bu konuda bir öncü oldu. Şu anda sorunlarla mücadele eden Petro, çok az Venezuelalı tarafından kullanılıyor. Çin hükümeti, CBDC oluşturmada diğerlerinin açık ara önüne geçmeyi başardı. ABD Merkez Bankası (FED) ise “Dijital Dolar” denemeleri için Massachusetts Teknoloji Enstitüsü (MIT) ile iş birliği yapıyor.
CBDC, temel olarak elektronik para manasına geliyor. Aslında banka kartı veya kredi kartı ile gerçekleştirilen işlemler de bir tür elektronik para kullanımı olarak değerlendiriliyor ancak ticari bankalar, bunu merkez bankaları tarafından basılan paraları kendilerine ait hesaplara yükleyip yapıyor. Ticari bankaların iflas etmeleri durumunda söz konusu bankalardaki hesaplarda bulundurduğunuz fonları kaybedebilirsiniz. Yani bunların CBDC'lerden farklı olarak riskli olduklarını söyleyebiliriz.
CBDC Nasıl Çalışır?
CBDC, geleneksel fonlara benzer şekilde çalışıyor ancak tümüyle dijital oluyor. Kullanıcılar, cep telefonları ya da diğer sanal cihazları vasıtasıyla erişebildikleri dijital bir cüzdana sahip olacak. Söz konusu kullanıcılar, bakiyelerini mobil cihazlarından kontrol edebilecek, devlet tarafından kullanıma sunulmuş fonları alabilecek ve taraflar arasında para transfer edebilecek.
Merkez bankası dijital para birimi tarafından sunulan dijital özellikler, geleneksel banka hesabından pek de farklı görünmüyor. Peki, buradaki fark ne? Genel olarak bir para birimi oluşturmak için blockchain teknolojisinin kullanılması aradığımız farktır. Blockchain teknolojisinin neredeyse hiçbir ücret ödemeden anında ödeme yapılmasını sağlaması vatandaşların, günler ya da haftalar boyunca beklemek yerine neredeyse anında devletten ödeme almalarına izin verebilir.
Bir ülkede bulunan tüm şirketler merkez bankasının ağında yer alıyor. Bu da yalnızca bankanın değil herkesin fonları anında ve uygun maliyetli bir şekilde hareket ettirebilmesi anlamına geliyor. Söz konusu hız ve verimliliğin bir bölümü, aracıların ortadan kaldırılmasından kaynaklanıyor.
Aracısız ortam yaratma, taraflar arasında bulunan aracıları ortadan kaldırma eylemine deniyor. Merkez bankası, esasen farklı politikalar ve ücretlerle çeşitli bankalara para göndermek yerine bir vatandaşa direkt olarak para gönderebilir. CBDC, fonları bölgedeki bankalar arasında çeşitlendirmek yerine bölgenin tüm para birimlerinin ortaya çıkması için merkezi bir nokta yaratabilir.
Blok zincirleri, aynı zamanda ağ üzerinden gerçekleştirilen bütün ödemeleri otomatik olarak takip eden değişmez bir defter işlevi de görüyor. Devlet yönetimleri, gerçekleşmiş işlemlerin değiştirilemez kaydı için herhangi bir noktada deftere bakabilir. Bölgenin harcama ve para hareketlerini bir araya getiren devlet yönetimleri, bu şekilde vatandaşlarının makroekonomik durumlarını bütün halinde görebilir ve buna adapte olabilir.
Blok zinciri ağları tasarım gereği açık oluyor. Herkes gerçekleşmiş işlemlere bakabiliyor. Müşterilerine gizlilik sağlamak isteyen merkez bankaları, değiştirilmiş bir blok zinciri türü olan “dağıtık defter teknolojisi”ni kullanacaklardır. DLT ağları izin gerektirir yani sadece belirli tarafların özel bilgileri görüntüleme izni vardır. Merkez bankaları, böylece tamamen açık olmak yerine sadece çalışanlarının ağa bir bütün olarak bakmalarına izin verebilir.
Merkez bankaları, blok zincirinin merkeziyetsiz yapısını merkezi hale getirirken çeşitli yararlarından istifade etmeyi de sürdürüyor. Daha hızlı ve daha verimli ödemelerle ülkenin bir bütün olarak dijital alanda daha bağlantılı bir finansal ekosistemin tadını çıkarması sağlanıyor. Bu, herkesin kendisi ile ilgili bütün avantajlara erişim sağlayabildiği bir alandır.
CBDC, bankacılık hizmetlerini kullanmayan insanları ekosisteme katmanın bir yolu olarak da hizmet edebilir. İnsanların yaşadıkları bölgelerin ekonomilerine katılabilmeleri için banka hesabına sahip olmaları gerekmeyecek. Bunun yerine bütün fon yönetimi; akıllı telefonlar, dizüstü bilgisayarlar ya da tabletler gibi dijital cihazlar vasıtasıyla gerçekleştirilecek.
Merkez bankası dijital para birimi, merkez bankasının rezervlerinde tutulan fonlarla destekleniyor. Bankalar, Covid19 gibi olağanüstü durumlar esnasında ekonomiye daha fazla para enjekte etmek veya enflasyon oranlarına ayar çekmek için para basabilir. Peki, CBDC’ler nakit paranın yerini alabilir mi? Bu pek mümkün değil. Birçok devlet kurumu, bunların itibari para birimlerine ek olarak çalışmasını planlıyor. Bu kurumlar, bir yandan dijital ekosistemi geliştirirken diğer yandan da itibari para birimlerini desteklemeye devam etmek istiyor.
CBDC Çeşitleri Nelerdir?
“Toptan” ve “perakende” olmak üzere iki çeşit vardır.
- Toptan CBDC’ler, öncelikle finans kuruluşları tarafından kullanılıyor. Bunlar, merkez bankasında rezerv tutmaya benziyor. Merkez bankası, para yatırmak veya bankalar arası transferleri yerine getirmek için kullanılmak üzere herhangi bir kuruma hesap teslim ediyor. CBDC’lerin kullanımı, bankaların daha hızlı ve daha otomatik bir şekilde ödeme yapmasına imkân tanırken sınır ötesi işlemlerin de daha hızlı ve daha güvenilir bir hale gelmesini sağlayabilir.
- Perakende CBDC’ler, tüketiciler ve işletmeler tarafından kullanılan devlet destekli dijital para birimleridir. Bunlar aracı riskini ortadan kaldırıyor. İki tür perakende CBDC bulunuyor. Bunlar, bireysel kullanıcıların para birimlerine nasıl erişip onları nasıl kullandıkları konusunda farklılık gösteriyor.
- Token tabanlı olanlar: Bunlara özel/genel anahtarlar ile erişim sağlanabilir. Bu doğrulama yöntemi, kullanıcıların işlemleri anonim olarak yürütmelerine imkân tanır. Token tabanlı yaklaşımda, ticari bankaların KYC (Müşterini Tanı) ve AML/CFT (Kara Para Aklama ve Terörizmin Finanse Edilmesiyle Mücadele) düzenlemelerine uyum için ilk savunma hattı olması gerekiyor.
- Hesap tabanlı olanlar: Bunlar, hesap erişimi için dijital kimlik gerektirir. Hesap tabanlı CBDC erişimi ve talepleri, hesap sahibinin kimliğine bağlı bir banka hesabı ile ilişkilidir. Bu yöntem, bankacılık ilişkisi gerektirmesinden dolayı evrensel erişim için zorlayıcıdır.
CBDC Avantajları Nelerdir?
Çok sayıda ülkede birçok insan ne yazık ki finansal hizmetlere erişim sağlayamıyor. Tüketicilere ve işletmelere erişilebilirlik, kolaylık, aktarılabilirlik, finansal güvenlik ve gizlilik sağlamayı hedefleyen CBDC’ler, aynı zamanda karmaşık bir finansal sistemin gerektirdiği bakımı azaltabilir, sınır ötesi işlem maliyetlerini düşürebilir ve alternatif para transferi yöntemlerinden faydalanan insanlara daha düşük maliyetli seçenekler sunabilir.
Merkez bankası dijital para birimleri, dijital para birimlerinin mevcut haliyle kullanılmasına ilişkin riskleri azaltabilir. Kripto para birimlerinin çok değişken olduğu ve değerlerinin sürekli dalgalandığı bilinen bir gerçektir. Söz konusu volatilite, çok sayıda hanehalkı üzerinde önemli ölçüde finansal baskıya neden olabilir ve ekonominin genel istikrarını etkileyebilir. Hükümetlerin desteklediği ve merkez bankalarının kontrol ettiği CBDC’lerin; hanehalklarına, işletmelere ve tüketicilere dijital para alışverişi için istikrarlı bir araç sunacağı düşünülüyor.
Verimlilik: Blok zinciri teknolojisi vasıtasıyla dağıtılan bir CBDC, mevcut finansal sisteme göre daha erişilebilir, daha hızlı ve daha ucuzdur. Bu, mobil cihaza sahip olan herkes tarafından kullanılabilir. Dijital para birimleri, herhangi bir bölgede bulunan vatandaşları ve şirketleri bir araya getirmenin bir yolu olarak görülüyor.
Ulaşılabilirlik: CBDC, insanların banka hesabı tutmaya yönelik ihtiyaçlarına son verir. Bankalar genel olarak belirli işlemler için asgari tutar ve ücret talep eder. Bazı bankalar ise müşterilerinin para hareketlerine bloke koyar. CBDC basit bir şekilde dijital bir cihaz vasıtasıyla yönetilirken insanlar herhangi bir kaygı duymadan devlet tarafından kullanıma sunulan fonları elinde tutabilir.
Aracısız Ortam Yaratma: Blok zinciri teknolojisi ile birlikte hem vatandaşlar hem de işletmeler parayı diledikleri gibi hareket ettirebilir. CBDC, bankaların ya da benzer fon yönetim gruplarının işlemleri onaylamasına yönelik ihtiyacı ortadan kaldırıyor.
Güvenlik: CBDC ağı, ideal olarak blok zinciri teknolojisi üzerine inşa edilecektir. Ağ, işlem geçmişinin yer aldığı bir defter olarak hizmet edecektir. Bu da bankaların kara para aklama gibi yasa dışı faaliyetler ile mücadele etmelerine katkıda bulunabilir. Bankalar, ayrıca şüpheli işlemleri gösterip harekete geçebilir.
