Tokenomics Nedir?
RehberTokenomics nedir? Ne işe yarar? Neden önemlidir? Tokenomics için bakılacak kriterler nelerdir? Soruların yanıtları rehberimizde...
Tokenomics Nedir?
Paranın her yerde kullanıldığı bilinen bir gerçektir. Uluslararası şirketler para ile işlem yapar, vatandaşlar para ile vergi öder. Para olmasaydı insanlar; yiyecek, giyecek ve barınma gibi temel ihtiyaçlarını yerine getirebilmek için mücadele ederdi. Para, çok yakın zamana kadar hükûmetler tarafından kontrol ediliyordu. Merkez bankaları, çoğu ülkede vatandaşları için para basma yetkisine sahip olan tek kurumdu.
Para politikası söz konusu süreç etrafında gelişirken kripto para birimi bunu değiştirdi. Bireyler, artık kendi mikro ekonomilerini yaratabiliyor. Tokenomics, aslında merkez bankalarının para politikası olarak kullandıklarını alıp blockchain ağlarında uyguluyor.
Tokenomics, kripto ekonomisi bilimi olarak nitelendiriliyor. Kripto para biriminin oluşturulması, yönetilmesi ve bazen ağdan çıkarılması dâhil olmak üzere bütün yönlerini kapsıyor. Kripto para projesinin arz ve talep özelliklerine atıfta bulunan kavram, “token” ve “ekonomi” sözcüklerinin birleşimi olarak karşımıza çıkıyor. Tokenomics, kripto varlıklarının arz ve talep özelliklerinin yanı sıra basılan toplam token miktarını ve bunların piyasaya sürüldüğü periyotları mercek altına alıyor. Kripto ile ilgili herhangi bir proje, genel olarak teknik incelemesinde bu bilgilere yer veriyor.
Token, kripto projeleri tarafından mevcut bir blok zinciri üzerine inşa edilmiş dijital para birimidir. Normal bir para birimi gibi o da belirli bir değere sahiptir ve takas edilebilir.
Token ekonomisi, geleneksel ekonomiden ayrı bir yerdedir. Tarihteki çağlardan bağımsız olarak hükûmetler, hiç yoktan fazladan para yaratırlar. Kuraklık ile mücadele etmek ya da savaşmak yüksek maliyetli olabilir. Bunun için geliri artırmak daima bir seçenek olmayabilir. Yetkililer, para basmayı da basit bir alternatif olarak değerlendirebilir. Fazladan para yaratmak, eninde sonunda mevcut paranın değerini düşürmektedir.
Kripto projeleri, önceden belirlenmiş ve algoritmik olarak oluşturulmuş token oluşturma programlarına sahiptir. Belirli bir zamanda dolaşımda bulunan coin sayısını doğru bir şekilde tahmin edebiliyoruz. Coinlerin ilgili taraflar arasındaki dağılımı ise önceden düşünülmüş oluyor. Varlıklarla ilgili oluşturma ve dağıtım planını değiştirmek teknik bakımdan mümkün olsa bile sürecin uygulanması zordur. Tokenomics nedir? sorusuna bu şekilde yanıt verdikten sonra konunun derinliklerine inebiliriz.
Tokenomics Özellikleri Nelerdir?
Tokenomics, kripto sahipleri için teşvikler yaratarak ve tokenların kullanılabilirliğini tanımlayarak protokolün ekonomisini kuruyor.
Token arzı
Arz ve talep, herhangi bir mal ya da hizmetin fiyatı üzerinde etkili olan temel faktörlerdir. Aynı şeyin kripto için de geçerli olduğu söylenebilir. Bir kripto paranın arzını ölçen çeşitli metrikler vardır. Söz konusu metriklerden biri “maksimum arz”dır. Bu, herhangi bir kripto para biriminin kullanım ömrü boyunca var olacak biçimde kodlanmış maksimum sayıda token bulunduğu manasına geliyor. Maksimum Bitcoin (BTC) arzı 21 milyon olarak açıklanırken son coinin 2140 yılı civarında basılacağı öngörülüyor.
Bazı varlıklar, maksimum arza sahip değildir. Örneğin, Ethereum (ETH) arzının her sene arttığı görülüyor. Tether (USDT), Binance USD (BUSD) ve USD Coin (USDC) gibi stablecoinler de maksimum arza sahip değildir. Bunlar, kendilerini destekleyen rezervlere dayalı olarak oluşturulurken teorik yönden sınırsız bir şekilde büyümeyi sürdürebiliyor. Polkadot (DOT) ve Dogecoin (DOGE), sınırsız arza sahip kripto varlıklarıdır.
NFT projeleri ise basılacak token sayısını sınırlandırıyor. Mesela CryptoPunks, v1 ve v2 sözleşmelerinde toplam 10,000 adet Punk’a sahiptir. Bored Ape Yacht Club (BAYC), toplam 9,999 adet NFT’ye sahiptir. Özel olma ve nadirlik, NFT’lerin daha yüksek bir fiyata sahip olmasını sağlıyor.
Bir de dolaşımdaki token sayısını ifade eden “dolaşımdaki arz” vardır. Tokenlar basılıp yakılabiliyor ya da farklı yollarla kilitlenebiliyor. Bu durum onların fiyatları üzerinde etkili oluyor.
Token kullanılabilirliği
Token kullanılabilirliği, herhangi bir kripto para için belirlenmiş kullanım alanlarına işaret ediyor. Mesela BNB Zinciri’ne güç veren BNB, işlem ücretlerinin ödenmesi için kullanılıyor. BNB, aynı zamanda BNB Zinciri’nde kullanıcıların işlem ücreti indirimlerinden faydalanabilmelerini sağlıyor. Bunun dışında BNB Zinciri ekosisteminde hizmet tokenı işlevi görüyor. Kullanıcılar, fazladan kazanç elde etmek için BNB’yi stake edebiliyor.
Yönetişim tokenlarının sahipleri ise protokoldeki değişiklikler için oy kullanabiliyor. Bunun dışında stablecoinlerin, para birimi olarak kullanılmak üzere düzenlendiği biliniyor. Menkul kıymet tokenları, finansal varlıkları temsil ediyor. Söz konusu faktörler, varlığın potansiyel kullanım alanlarını tespit etmenize katkıda bulunuyor. Bu, token ekonomisinin muhtemelen nasıl gelişeceğini anlamanız bakımından büyük bir öneme sahiptir.
Token tahsisleri ve vesting periyotları
İlgili taraflara token tahsisleri artık kripto para projelerinde bir norm haline gelmiştir. Ürünün güvenilirliğini sağlamak için risk sermayedarlarına ya da geliştiricilere tahsis edilen kripto paralar üzerinde vesting (hak ediş) periyotları uygulanıyor. Söz konusu periyotlar, geliştiricilerin kripto paralarını belirli bir süre boyunca kilitli tutarken yatırım yapan kişileri de pump ve dump şemalarının faillerinden kurtarıyor.
Madencilik ve staking
Bitcoin, madencileri işlemleri doğrulamaya teşvik etmek amacıyla tokenları piyasaya sürüyor. Bu mekanizmaya iş kanıtı (PoW) deniyor. Madenciler, yeni bloklar çıkarmak ve bunları blok zincirine eklemek için bilişimsel güçlerini kullanmak zorunda kalıyor. Ethereum, Merge güncellemesi ile hisse kanıtı (PoS) mekanizmasına geçiş yaptı. Hisse kanıtı blok zincirlerinde doğrulayıcılar için bir staking modeli uygulanıyor. Ödüller, akıllı sözleşmede belirli sayıda coin kilitleyenlere veriliyor.
Likidite madenciliği
Likidite madenciliği, kripto sahibi olan herkesin fazladan token kazanmasını sağlıyor. Akıllı sözleşmeler vasıtasıyla kredi isteyen herkese fonlarınızı ödünç verebilir ve token cinsinden faiz ve ana para kazanabilirsiniz. Likidite madenciliği, merkeziyetsiz borsalarda büyük likidite havuzlarına güç sağlıyor.
Token yakımları
Kripto protokollerinin enflasyonun önüne geçmek amacıyla tokenları kalıcı olarak dolaşımdan çıkarmaları ve bunun için de onları yakmaları gerekiyor. Dolaşımdaki token sayısının azalmasıyla birlikte fiyatın artış göstermesi olasıdır.
Binance, toplam BNB arzını düşürmek için belirli aralıklarla yakım gerçekleştiriyor. Toplam arzın yüzde 50’si ortadan kaldırılıncaya dek yakım etkinliklerinin süreceği belirtiliyor. BNB Otomatik Yakımı denilen mekanizma ile birlikte yakılacak BNB miktarı otomatik bir şekilde belirleniyor. Bunun için çeyrek dönem içerisinde zincirde oluşturulan blok sayısı ve BNB fiyatı göz önünde bulunduruluyor. Böylece topluluk için bir hayli önemli olan şeffaflık sunulmuş oluyor.
Bir kripto para; arzı küçüldüğünde deflasyonist, arzı genişlemeye devam ettiğinde ise enflasyonist olarak kabul ediliyor.
Teşvik mekanizmaları
Token ekonomisinin merkezinde teşvik mekanizmaları yer alıyor. Varlığın, kullanıcıları uzun vadeli sürdürülebilirlik sunmaya nasıl teşvik ettiği önemlidir. Buna örnek olarak halving verilebilir. Blok başına düşen üretim ödülleri, halving olarak bilinen yeniden düzenlenme süreci kapsamında 210,000 blokta bir yarı yarıya indiriliyor. Madencilerin Bitcoin ödülleri işlem esnasında yüzde 50 düşüyor. Süreç boyunca güçlü bir talebin olması halinde kriptonun değerinde önemli artışlar gerçekleşebiliyor. Bu artışlar da madencilere, madenciliği sürdürmeleri yönünde teşvik sağlamış oluyor.
Hisse kanıtı (PoS) konsensüs mekanizması son derece yaygın olan doğrulama yöntemlerden biridir. Kişilerin işlemleri doğrulamak üzere tokenlarını kilitlemelerine imkân tanıyan bir mekanizmadır. Kilitlenen miktarın fazla olması halinde kişilerin doğrulayıcı olarak seçilmeleri ve doğrulama işlemleri karşılığında ödüllendirilmeleri ile ilgili ihtimal artıyor. Doğrulayıcıların ağa zarar verme girişiminde bulunmaları ise kendi varlıklarının değerini tehlikeye atmış olacakları manasına geliyor. Bu da kişilere dürüst bir şekilde hareket etmeleri yönünde teşvik sağlamış oluyor.
Çok sayıda merkeziyetsiz finans (DeFi) protokolünün de hızlı bir ilerleme kaydetmek için teşvik mekanizmalarından yararlandığı biliniyor. Bunlardan biri olan Compound, yatırımcıların kripto para yatırıp faiz toplamalarına ve COMP ile ödüllendirilmelerine olanak sağlıyor. Bu da protokolün uzun vadeli hedefleri ile yatırım yapan kişilerin menfaatlerini uyumlu hale getiriyor.
Tokenomics Neden Önemlidir?
Blockchain teknolojisi, protokollerin mikro ekonomiler oluşturmasını sağlıyor. Bir protokolün kendi kendine yetebilmesi için tokenın ekosistem içerisinde nasıl çalışması gerektiğini anlaması önemlidir.
Kripto söz konusu olduğunda “herkese uyacak bir kalıbın olmadığına” dair bir tutum ortaya çıkabilir. Blok zinciri teknolojisi, farklı kullanım alanlarını ve uygulamaları beraberinde getiriyor.
Tokenomics; ekiplerin, protokolün ulaşmayı hedeflediği şeyle çalışan mevcut bir modeli uyarlamalarına ya da yeni bir model oluşturmalarına imkân tanıyor. Bunun doğru bir şekilde yapılması halinde istikrarlı ve yüksek işlevli bir platform meydana getirilebilir.
